Świdziński Konstanty (1793—1855), bibliofil, kolekcjoner, poseł na sejmy Królestwa Polskiego.
Ur. 17 X (lub 17 XI) w rodowym majątku Sulgostów (pow. opoczyński), był wnukiem Michała (zob.), synem Kajetana (1769 — 7 XI 1814 w Klwowie), absolwenta Korpusu Kadetów, od 2 IX 1789 chorążego w wojsku kor., w r. 1794 członka komisji porządkowej pow. radomskiego, od r. 1809 urzędnika w Ks. Warsz., właściciela klucza sulgostowskiego (z miasteczkiem Klwów i wsiami: Sulgostów, Drążno, Jelonek, Zapole, Brzyski, Borowa Wola, Klwowska Wola i Sulgostowska Wola) oraz klucza chodorkowskiego (z miasteczkiem Chodorków i sześcioma wsiami w pow. skwirskim na Ukrainie). Matką Ś-ego była Felicjanna z Hadziewiczów (zm. 1797), córka Piotra Onufrego, brygadiera 1. Wołyńskiej Brygady Kawalerii Narod., od r. 1793 gen.-majora wojsk kor., i Katarzyny z Charlęskich. Ś. miał siostrę Mariannę (zm. w dzieciństwie), a także rodzeństwo przyrodnie z drugiego małżeństwa ojca z Izabelą z Szymańskich: siostrę Katarzynę, żonę Karola Pomianowskiego, oraz dwóch braci, być może bliźniaków, Ludwika (1809—1889),właściciela Drążna (pow. opoczyński), oficera pułku strzelców konnych Król. Pol., po r. 1831 emigranta w Hiszpanii, i Tytusa (1809—1869), właściciela Podczaszej Woli (pow. opoczyński), ożenionego z Józefą z Zawiszów.
Początkowo uczył się Ś. w domu rodzicielskim; po śmierci matki opiekowała się nim mieszkająca w Starej Wsi w Galicji stryjenka Ludwika z Jabłonowskich, żona Jana Nepomucena Świdzińskiego. W r. 1808 został przyjęty do czwartej klasy Liceum Warszawskiego; zamieszkał na stancji u rektora Samuela Bogumiła Lindego, a uczył go m.in. Feliks Bentkowski. W Warszawie bywał w salonie siostry dziadka, kasztelanowej połanieckiej Marianny Lanckorońskiej (zob.), gdzie spotykał wybitne osobistości ze świata nauki i polityki. W r. 1812 zdał egzamin dojrzałości i otrzymał publiczną nagrodę. Po śmierci ojca wrócił w listopadzie 1814 do Sulgostowa i zajął się oddłużaniem majątku. Ok. r. 1816 zaczął zajmować się kolekcjonerstwem. Odziedziczony po ojcu księgozbiór francuski powiększał o starodruki i inkunabuły, rękopisy, dokumenty, ryciny, sztychy, okazy archeologiczne i numizmatyczne oraz dzieła sztuki. Penetrował biblioteki oraz archiwa klasztorne, kościelne, dworskie i domowe. W Warszawie nawiązał kontakty z antykwariuszami, m.in. Geclem Salzsteinem, u którego spotykał Samuela Hefta z Brześcia Lit., Salomona Igla ze Lwowa oraz Józefa Zawadzkiego i Adama Benedykta Jochera z Wilna. W r. 1819 został członkiem Tow. Naukowego Krakowskiego. Wg Franciszka Salezego Dmochowskiego już w r. 1822 posiadał «piękny zbiór» książek i rękopisów; okazjonalnie udostępniał go badaczom. Zachęcał innych do «zawodu bibliofila», m.in. Andrzeja Edwarda Koźmiana, który odwiedził go w Sulgostowie i zauważył, że oprócz namiętności kolekcjonerskiej «lubił niezmiernie smażyć konfitury i przyprawiać likwory». W r. 1825 kupił Ś. na licytacji część kolekcji Aleksandra Chodkiewicza, nabył też rękopis opracowanego w l. 1526—8 przez Macieja Śliwnickiego zbioru praw.
W l. 1822 i 1826 był Ś. wybierany na marszałka sejmiku opoczyńskiego; pełnił też urząd radcy woj. sandomierskiego. W l. 1826 i 1828 obierano go posłem na sejm Król. Pol.; nie doszło jednak do zebrania się obu tych sejmów. Po raz trzeci został posłem w r. 1830 i uczestniczył w obradach sejmu Król. Pol., pełniąc funkcję zastępcy członka komisji umorzenia długu krajowego oraz członka komisji praw cywilnych i kryminalnych. Współpracował z margrabią Aleksandrem Wielopolskim. W obradach sejmu uczestniczył także po wybuchu powstania listopadowego, m.in. 5 XII t.r. popierał kandydaturę gen. Józefa Chłopickiego na stanowisko dyktatora. Na posiedzeniu sejmu 30 I 1831 kandydował bezskutecznie na członka Rządu Narodowego. Wystąpił z projektem zamiany pańszczyzny na czynsz i postulował stopniową parcelację wielkich majątków ziemskich. Z Wielopolskim należał do redakcji efemerycznego (czerwiec—sierpień 1831) pisma „Zjednoczenie”, nawołującego do zdławienia «jakobinizmu» i «anarchii» oraz popierającego monarchizm i ultramontanizm.
Po upadku powstania osiadł Ś. w Krakowie, a część zbiorów przekazał pod opiekę Edwarda Raczyńskiego do Rogalina w W. Ks. Pozn. (uległy częściowemu zniszczeniu w czasie powstania wielkopolskiego 1848 r.). Nawiązał współpracę z antykwariuszem Ambrożym Grabowskim i za jego pośrednictwem kupił m.in. rękopisy listów Jana III Sobieskiego. W Krakowie zaprzyjaźnił się z Pawłem Popielem; razem z nim oraz Wielopolskim i Antonim Zygmuntem Helclem uczestniczył w spotkaniach miejscowych konserwatystów. W r. 1833 napisał z nimi „Memoriał do trzech Dworów w obronie Uniwersytetu Jagiellońskiego”. Do cara Mikołaja I skierował prośbę o amnestię i pozwolenie na powrót do Król. Pol. T.r. przebywał przez pewien czas w Poznaniu, gdzie m.in. uczestniczył w wyprzedaży zbiorów książkowych Juliana Ursyna Niemcewicza. Za wstawiennictwem dworu sardyńskiego, z którym był spowinowacony przez siostrę babki Franciszkę z Krasińskich (zob.), uzyskał amnestię we wrześniu t.r. i wyjechał do Warszawy, zostawiając zebraną w Krakowie kolekcję pod opieką Popiela (częściowo zniszczona w pożarze miasta w r. 1850). W r. 1835 uczestniczył w licytacji obrazów z kolekcji Józefa Kajetana Ossolińskiego. Zarzucano mu, że nie oddawał pożyczonych eksponatów, a nawet je kradł. W r. 1837, podczas krótkiego pobytu w Sulgostowie, spisał Skorowidz chronologiczny dzieł polskich lub tyczących się literatury polskiej wyszłych w wieku XV i XVI… (B. Jag., rkp. 5996); obejmował on jego zbiory w Sulgostowie, Krakowie i Rogalinie.
W związku z trwającym od kilkunastu lat procesem o miasteczko Chodorków i należące do tego majątku wsie wyjeżdżał Ś. na Ukrainę; zatrzymywał się wtedy u marsz. kijowskiego Józefa Szymanowskiego w Motyżynie. W r. 1834 wygrał proces z Cecylią z Morzkowskich Radziwiłłową i w poł. r. 1838 osiadł w Chodorkowie, gdzie gospodarował i kontynuował pasję kolekcjonerską. Od r. 1845 uczestniczył w pracach Komisji Archeologicznej dla Poszukiwań Zabytków Starożytności w Kijowie, był też członkiem kijowskiego Tow. Starożytności i Literatur Słowiańskich. Razem z Michałem Grabowskim i Stanisławem Chaudoirem wydał pamiętniki z l. 1490—1677 („Pamiętniki”, Kijów 1845). Nawiązywał kontakty ze zbieraczami na Kijowszczyźnie i Wołyniu; zażyłe relacje łączyły go z Józefem Ignacym Kraszewskim, który z entuzjazmem odnosił się do jego działalności oraz wymieniał z nim cenniejsze sztychy i ryciny. Od r. 1846 współpracował Ś. z wileńskim kolekcjonerem i wydawcą albumów Janem Kazimierzem Wilczyńskim. W l. czterdziestych brał udział, obok Kraszewskiego, Grabowskiego, Henryka Rzewuskiego, Aleksandra Przezdzieckiego i ks. Ignacego Hołowińskiego, w zebraniach literackich organizowanych w księgarni Teofila Glücksberga. Kontakty bibliofilskie utrzymywał z jednym z najbogatszych ziemian na Kijowszczyźnie, Hermanem Hołowińskim ze Steblowa. W celu uzyskania funduszy na powiększenie zbiorów oraz utworzenie muz. publicznego sprzedał w r. 1846 folwark Skoczyska (pow. skwirski) za 120 tys. złp., a w r. 1848 (Julianowi Lewandowskiemu) Chodorków i folwark Pustelniki za 996 200 złp.; odtąd mieszkał u powinowatego Wacława Rulikowskiego w Paszkówce pod Kijowem. W r. 1850 przeniósł się do Kijowa, gdzie obok m.in. Grabowskiego, Rzewuskiego, Przezdzieckiego, Gustawa Olizara, Tomasza Potockiego, Pantalejmona Kulisza i Mykoły Kostomarowa brał udział w spotkaniach literatów, publicystów i bibliofilów. W porządkowaniu zbiorów pomagał mu w tym czasie Edward Nowakowski. W r. 1855 zorganizował w Kijowie loterię obrazów Antoniego Zaleskiego.
Cierpiąc na chorobę Brighta (kłębuszkowe zapalenie nerek), częściowo sparaliżowany, dzięki pomocy przyjaciół, zorganizował Ś. w listopadzie 1855 transport swych kijowskich zbiorów do Sulgostowa. Dn. 26 XI t.r. spisał testament, decydując, by jego kolekcje uległy scaleniu w Sulgostowie. Zbiory te liczyły wówczas 21912 dzieł w 25317 tomach (w tym kroniki, diariusze i konstytucje sejmowe, akta z czasów Zygmunta Augusta), 1031 rękopisów (z archiwów rodzinnych Lubomirskich, Radziwiłłów, Piasoczyńskich, Szczęsnego Potockiego, korespondencję Jana Karola Chodkiewicza, Bohdana Chmielnickiego i Jana III Sobieskiego), 14 tys. rycin, rysunków, map i nut, ok. 3 tys. monet (piastowskich, średniowiecznych niemieckich, greckich, rzymskich i tatarskich), 800 sztuk pieczęci, 248 przedmiotów muzealnych (broń, rzeźba, rzemiosło artystyczne, instrumenty muzyczne) i 178 obrazów. Ś. powierzył je Ordynacji Myszkowskiej Wielopolskiego, zastrzegając, że mają być oddane do użytku publicznego w wybudowanym w tym celu gmachu w Sulgostowie lub Warszawie p.n. Muz. Polskie im. Świdzińskich. Jednocześnie powołał Radę Biblioteczną. Egzekutorami testamentu w Król. Pol. mieli być Wielopolski, Przezdziecki i Władysław Małaсhowski, natomiast na Ukrainie Erazm Michałowski i Edward Rulikowski. Na utrzymanie i pomnażanie zbiorów Ś. zapisał Wielopolskiemu sumę kapitałów 36100 rbs. oraz bibliotekę, numizmaty, obrazy, ryciny, rzeźby, zbiory archeologiczne ocenione na 30 tys. rbs., a także dochody z klucza sulgostowskiego (4200 ha). Ś. zmarł 11 XII (29 XI st.st) 1855 w Kijowie i tam początkowo został pochowany 16 XII; jednak, zgodnie z jego wolą, ciało przewieziono do Sulgostowa (5 III 1856), a następnie do Klwowa (10 IV t.r.), gdzie zostało złożone w grobowcu rodzinnym w kościele pod kaplicą. W r. 1871 umieszczono tam epitafium z czarnego marmuru (wykonane przez Andrzeja Pruszyńskiego), a na nim portret Ś-ego (namalowany przez Pantaleona Szyndlera); podczas pierwszej wojny światowej w r. 1915 kościół z grobowcem Świdzińskich i epitafiami został zniszczony.
Ś. nie założył rodziny.
Nowakowski (już jako kapucyn o. Wacław) poświęcił pamięci Ś-ego książkę „O cudownych obrazach w Polsce Przenajświętszej Matki Bożej. Wiadomości historyczne, bibliograficzne i ikonograficzne” (Kr. 1902). Imieniem Ś-ego została nazwana ulica i placyk w Klwowie.
Wbrew intencjom Ś-ego Wielopolski przeniósł w r. 1858 jego zbiory z Sulgostowa i Rogalina do swojej prywatnej Biblioteki Ordynacji Myszkowskiej w Chrobrzu pod Pińczowem. W l. 1857—60 wystawił tam wg planów Henryka Marconiego dwukondygnacyjny i podpiwniczony pałac z pomieszczeniami na czytelnię, bibliotekę, zbiory starożytności i galerię malarstwa. Zebrane przez Ś-ego dzieła ogłaszał w rocznikach pt. „Biblioteka Ordynacji Myszkowskiej, zapis Konstantego Świdzińskiego” (Kr. 1859—60 I—II). Przeniesienie kolekcji Ś-ego do Chrobrza i liczne polemiki doprowadziły do czteroletniego procesu, w wyniku którego Wielopolski został zmuszony do zrzeczenia się zapisu na rzecz braci przyrodnich Ś-ego, Tytusa i Ludwika; bracia na opiekunów kolekcji wybrali Ordynację Krasińskich. Dn. 3 VII 1860 zbiory Ś-ego p.n. Muz. Konstantego Świdzińskiego połączono z istniejącą od r. 1844 Biblioteką Ordynacji Krasińskich; od 27 III 1861 były one udostępniane w pawilonie biblioteki Pałacu Krasińskich przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie. Z inicjatywy Władysława Krasińskiego ukazywały się drukiem od r. 1868 w wydawnictwie „Biblioteka Ordynacji Krasińskich” (W. 1868—72 I—VI), a następnie „Biblioteka Ordynacji Krasińskich — Muzeum Konstantego Świdzińskiego” (W. 1875—1915 I—XXIX). W r. 1913 Biblioteka i zbiory muzealne zostały umieszczone w gmachu przy ul. Okólnik, gdzie większość z nich spłonęła w czasie powstania warszawskiego 1944 r. Ocalałe pozycje włączono do zbiorów B. Narod., a eksponaty muzealne do kolekcji muzeów Narodowego i WP.
Portret przez Heinricha Hollpeina z l. czterdziestych XIX w., olej, w Muz. Narod. w W., sygn. MP 1258, drzeworyt wg toż, w: „Tyg. Ilustr.” 1859 nr 1 s. 5, litogr. wg toż, w: Biblioteka Ordynacji Myszkowskiej. Zapis Konstantego Świdzińskiego, Kr. 1859, staloryt wg toż, w: Album biograficzne Polaków w. XIX, II 188; Portret z ok. r. 1855, fot. pastelu, w Muz. Narod. w W., ZIiF, sygn. DI 95 388; Rys. przez Klementynę Wasilewską z r. 1852, w: Iwanowski E. A., Listki wichrem do Krakowa z Ukrainy przyniesione, Kr. 1901 I po s. 290; — Album biograficzne Polaków w. XIX, II 188—92; Chwalewik, Zbiory pol., I—II; Enc. Org. (1898—1904), XIV; Estreicher w. XIX, IV; Niesiecki, VIII 372—3; PSB (Nowakowski Edward Zygmunt); Słown. geogr. (Chodorków, Chroberz, Klwów, Sulgostów); Słown. pracowników książki pol. (bibliogr.); Święcki, Historyczne pamiątki, II 458—67; Świętokrzyski słownik biograficzny 1795—1918, Kielce 2009 II 461 (bibliogr.); Żychliński, II 89, XII 198—9; — Aftanazy, Dzieje rezydencji, XI 161—4; Ajewski K., Kolekcjonerstwo Konstantego Świdzińskiego. Z dziejów Biblioteki Ordynacji Krasińskich, „Roczn. B. Narod.” T. 36: 2004 s. 21—78 (bibliogr.); tenże, Zbiory artystyczne Biblioteki i Muzeum Ordynacji Krasińskich w Warszawie, W. 2004 (bibliogr.); tenże, Zbiory numizmatyczne Biblioteki i Muzeum Ordynacji Krasińskich w Warszawie, „Wiad. Numizm.” T. 46: 2002 z. 1 (173) s. 15—50; Bartoszewicz J., Konstanty Świdziński, „Tyg. Ilustr.” 1859 I nr 1 s. 4, nr 2 s. 14; tenże, Konstanty Świdziński i jego wieczysta fundacja, W. 1857; Barycz, Wśród gawędziarzy, I 51, 75, 126; Biernacki A., Fundacje — ich rola i znaczenie w XIX stuleciu, w: Życie naukowe w Polsce w drugiej połowie XIX i w XX w. Organizacje i instytucje, Red. B. Jaczewski, Wr. 1987 s. 134—46; Dachtera T., Konstanty Świdziński i jego zbiory…, „B. Mater. i Informacji B. Uniw. w P.” 1997 nr 1 (10) s. 17—24 (bibliogr.); [Grabiec J.] Dąbrowski J., Ostatni szlachcic. Aleksander hrabia Wielopolski, margrabia Gonzaga Myszkowski na tle dziejów, W. 1924 I 24—5, 121, 127—8; Grygiel A., Muzeum Polskie im. Świdzińskich. Dzieje kolekcji Konstantego Świdzińskiego: Sulgostów — Pińczów — Chroberz — Warszawa, „Pińczowskie Spotkania Hist. Wielkie Rody i Wybitne Postacie w Dziej. Pińczowa” 1998 z. 2 s. 21—37 (bibliogr.); Jaworska J., Album Wileńskie i jego wydawca Jan Kazimierz Wilczyński w świetle korespondencji z Konstantym Świdzińskim, „Roczn. Muz. Narod. Warsz.” T. 16: 1972 s. 289—405; Karpińska M., „Nie ma Mikołaja!”: starania o kształt sejmu w powstaniu listopadowym 1830—1831, W. 2007; Lisicki H., Aleksander Wielopolski, Kr. 1878 I 80—8; Pułaski K., Świdzińscy herbu Półkozic, w: tenże, Kronika polskich rodów szlacheckich Podola, Wołynia i Ukrainy, monografie i wzmianki, W. 1911 I 216—19; Radziszewski F., Wiadomość historyczno-statystyczna o znakomitszych bibliotekach i archiwach publicznych i prywatnych…, Kr. 1875 s. 6—8, 71—2, 79—80, 101; Słodkowska E., Biblioteki w Królestwie Polskim 1815—1830, W. 1996; Szenic S., Zapis Konstantego Świdzińskiego, w: tenże, Ongiś, W. 1975 s. 319—23; Śliwiński A., Joachim Lelewel. Zarys biograficzny lata 1786—1831, W. 1918; Tchórzewska-Kabata H., Pod znakiem światła. Biblioteka Ordynacji Krasińskich 1844—1944, W. 2010 (bibliogr.); Urbański A., Memento kresowe, W. 1929 s. 78—81; Wiśniewski J., Monografie dekanatu opoczyńskiego, Radom 1913 s. 68—75; tenże, Zbiory Konstantego Świdzińskiego w Chrobrzu, w: tenże, Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Pińczowskiem, Skalbmierskiem i Wiślickiem, Marjówka Opoczyńska 1927 s. 34; Ziółek S., Sejm Królestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego 1830—1831, W. 2007; — Barzykowski, Hist. powstania, I; Diariusz Sejmu z r. 1830—1831, Wyd. M. Rostworowski, Kr. 1907 I—VI; Dmochowski F. S., Wspomnienia od 1806 do 1830, W. 1859 s. 236—8; Iwanowski E., Kilka rysów i pamiątek, P. 1860 s. 324—8; tenże, Listki z wichrem do Krakowa z Ukrainy przyniesione, Kr. 1909 s. 290—301; Janowski J. K., Pamiętniki o powstaniu styczniowym, czasy przedpowstaniowe 1854—1862, W. 1931 III cz. 2 s. 159, 163—5; Kamolowa D., Fragment korespondencji Joachima Lelewela z Konstantym Świdzińskim z lat 1826—1830, „Przegl. Hist.” T. 54: 1963 z. 3 s. 480—6; Kicka N., Pamiętniki, Oprac. J. Dutkiewicz, W. 1972; Koźmian A. E., Wspomnienia…, P. 1867 II 80—1, 306; Kraszewski J. I., Testament śp. Konstantego Świdzińskiego, „Gaz. Warsz.” 1856 nr 30 s. 3—6, nr 39 s. 3—4; Lelewel J., Biograficznych ksiąg dwoje, Wil. 1823—6 I; tenże, Pamiętnik z roku 1830—31, Oprac. J. Iwaszkiewicz, W. 1924; Łętowski L., Wspomnienia pamiętnikarskie, Wr. 1956; Łoski J., Biblioteka i Muzeum Świdzińskiego (Wspomnienia z pobytu w Opoczyńskiem), „Gaz. Warsz.” 1857 nr 138 s. 3—5, nr 140 s. 5—6, nr 143 s. 4—6, nr 146 s. 5—6, nr 149 s. 5, nr 151 s. 5—6, nr 153 s. 4—6; Mochnacki M., Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831, W. 1984 II; Popiel P., Pamiętniki (1807—1892), Kr. 1927; Skałkowski A. M., Aleksander Wielopolski w świetle archiwów rodzinnych 1803—1877, P. 1947 II 170—90; Spazier R. O., Historia powstania narodu polskiego w roku 1830 i 1831..., Paryż 1833 s. 77, 274; Wielopolski A., Mowa w sprawie o testament Konstantego Świdzińskiego, miana w Sądzie Apelacyjnym Królestwa dnia 19 czerwca 1857 roku, W. 1857; — „Przegl. Pozn.” 1859 z. 4 s. 480—5; — Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Gaz. Warsz.” 1856 nr 22 (E. Iwanowski), 1858 nr 79 (P. Kulisz), „Kron. Wiad. Krajowe i Zagran.” 1856 nr 196, „Kur. Warsz.” 1856 nr 23 s. 118, nr 76 s. 378, „Przegl. Pozn.” 1855 s. 444; — AGAD: Teki Skimborowicza, sygn. XXI 2/133, XXII 3/51, 2/133, XXIII 2/72; AP w Kielcach: Arch. Ordynacji Myszkowskiej, sygn. 289/I, Dz. IV sygn. 119, 125, 127, 138, 143, 149; B. Jag.: rkp. 1874 k. 256, 309—11, rkp. 4435 t. 5, rkp. 5931/35, 5996, 6479 IV k. 534—61; B. Narod.: rkp. 2674/2 k. 329—30, rkp. 2758 k. 95—6, rkp. I 8323 k. 1—12, rkp. I 8377, rkp. II. 5991 k. 21—2, BOZ 1970; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 718 t. 7 k. 1086—7, rkp. 2034 t. 1, rkp. 2159 t. 18 k. 407—9, rkp. 2411, 3859; B. Ossol.: rkp. 2756 II k. 693—6, 705—6, rkp. 7929/I, rkp. 12154/III k. 68, 118 (A. Grabowski, Miscellanea. Notaty biogr., cz. 2), rkp. 12720/ III k. 329—38, rkp. 13284/III k. 273—6, rkp. 13290/III k. 293—300; BUW: sygn. 144 k. 4; Muz. Narod. w W.: Gabinet Rycin, nr inw. 6376 k. 123—84.
Konrad Ajewski